Afbeelding (dit betreft een uitsnede van de oorspronkelijke afbeelding) boven: 'Heerepoort te Groningen', gebouwd circa 1614, afgebroken in 1878. Het betreft hier de buitenzijde van de poort. De stadswal is hier ook nog goed te herkennen. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International licentie.

De citadel Arx Nova (kasteel van Alva), uit de Stedenatlas van Braun en Hogenberg (1575), waarop beide Herepoorten en rechts de Oosterpoort te zien zijn. Auteur: Braun en Hogenberg. Bron: Rijksuniversiteit Groningen. Licentie: Publieke Domein Mark 1.0.
Zicht op de Herepoort met de Herebrug in Groningen in het jaar 1785. Bron: Album van Oud-Groningen, 1750-1880. Ook de Martinitoren is hier goed herkenbaar. Auteur: Jan Bulthuis, 1750-1801. Licentie: Publieke Domein.
Tekening met vestingwerken Groningen 1649 (Zuid is hier rechts). Rechts-midden: het bastion ('Oosterdwinger') tussen Herepoort en Oosterpoort. Bron: Atlas van Loon. Auteur: onbekend. Licentie: Publieke Domein.
De Herepoort, Hobbemastraat, Tuin Rijksmuseum Amsterdam (achterzijde), 1891. Bron: Beeldbank Amsterdam. Auteur: Jacob Olie (1934-1905). Licentie: Publieke Domein.

De Herepoort is oorspronkelijk een van de zes stadspoorten van de stad Groningen. De Herepoort is daarvan de belangrijkste. Al het verkeer van en naar het zuiden moet er doorheen. Sinds 1885 bevindt zich de 16e-eeuwse buitenpoort niet meer in Groningen, maar in de tuin van het Rijksmuseum in Amsterdam.

Eerste poorten

Al in de vroege 11e eeuw zou een poort zijn gebouwd aan het begin van de Herestraat. De fundamenten van deze poort zijn teruggevonden. Dit is voor zover bekend het enige niet-kerkelijke bouwwerk in de provincie Groningen dat is gebouwd van tufsteen. In de 13e eeuw wordt deze bij de bouw van de stadsmuur vervangen door een bakstenen poort. Deze poort is net als onder andere de Oosterpoort tussen 1600 en 1616 gesloopt. Hij komt niet meer voor op de kaart van Nicolaes van Geelkercken. De fundering van veldkeien en de tufstenen onderbouw van deze poort bevinden zich nog in de grond onder de Herestraat [1]. In 1995 wordt de plek waar deze poort heeft gestaan, ter hoogte van De Faun, gemarkeerd in de bestrating. Heb je daar wel eens op gelet?

Nieuwe poort
In de tweede helft van de 16e eeuw worden nieuwe stadspoorten gebouwd. De oude (binnen-)poort, wordt daarbij in eerste instantie gehandhaafd. Beide poorten staan afgebeeld op de kaart van Jacob van Deventer uit 1565. De nieuwe (buiten-)Herepoort wordt gebouwd ter hoogte van het huidige Hereplein en is enige tijd onderdeel van de citadel van Alva geweest. Tussen 1608 en 1614 is een nieuwe Herepoort gebouwd. In 1621 wordt deze poort voorzien van haar façade. Dat jaartal wordt in een cartouche op buitenzijde van de poort vermeld [2].

Als gevolg van de Vestingwet worden in het laatste kwart van de 19e eeuw de vestingwerken van de stad grotendeels ontmanteld. In het Noorderplantsoen is nog een deel van de vestingwallen te herkennen. Ook de vorm van het Zuiderpark is gebaseerd op de oude wallen; de driehoekige plattegrond tussen Hereweg en Oosterweg volgt - langs de Griffelinie - op afstand het oude bastion, genaamd de ‘Oosterdwinger’. Dwinger is de Noord-Nederlandse naam voor bastion, vgl. Duits: ‘Zwinger’. In 1878 is ook deze Herepoort afgebroken.

Verplaatsing naar het Rijksmuseum
In 1876 begint het afgraven van de wal bij de Herepoort en de achterste delen van de poorttunnel. Het front blijft eerst staan in afwachting van wat komen gaat [3]. Eerst zijn er plannen om de poort te herplaatsen bij het militair ziekenhuis in het Prinsenhof en aan de achterzijde de façade van de Steentilpoort te plaatsen, maar dat idee wordt al snel weer opgegeven. Ondertussen vindt het stadsbestuur het maar een 'sta-in-de-weg' voor het wegverkeer. Zij is dan ook niet gecharmeerd van de inspanningen van enkele burgers om in elk geval het front voor het nageslacht te behouden. In juni 1878 begint de sloop van de poort, waarbij slechts de meest waardevolle brokstukken door architect Pierre Cuypers 1827-1921) achteruit kunnen worden gelegd en in juli van dat jaar meegenomen kunnen worden naar Amsterdam [4]. Sommige bronnen melden dat dit niet geheel volgens de regels is gegaan en dat hij slechts f 1,- hoeft te betalen voor de onderdelen van de facade. Mede op zijn initiatief van Pierre Cuypers wordt de Herepoort in 1885 daar samen met de eveneens afgebroken Deventer Bergpoort als één geheel weer opgebouwd in de tuin van het Rijksmuseum Amsterdam. Daar staan ze nu nog steeds met de ruggen aan elkaar. Het zijn dus niet de volledige poorten die we daar kunnen zien [5].

Gevel van de Herepoort (1621) uit de stad Groningen. Na de ontmanteling van de vestingwerken in Groningen, haalde Pierre Cuypers in 1878 de poort naar het Rijksmuseum in Amsterdam. Aan de andere zijde van de Herepoort staat de Bergpoort uit Deventer. Merk op dat het hier alléén om de gevel van de poort gaat en niet de complete poort (zie afbeelding bovenaan de pagina. Foto: 15 febr. 2016. Auteur: Ronn. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International licentie.

We willen de Herepoort terug!
In 1933 komt de Herepoort weer in de belangstelling van de Groningers te staan. Op initiatief van A. Brugmans wordt er een actie op touw gezet om de poort terug te krijgen. Het actiecomité wil haar op de historische plek terug, namelijk op het Hereplein. De gemeente vindt deze plaats ongeschikt. Het comité wordt opgeheven en het geld wordt gebruikt om de poort voor het Prinsenhof te restaureren.  Vervolgens komt de terugkeer nog regelmatig aan de orde.

Detail van het fries van de Herepoort (1621) uit de stad Groningen. Na de ontmanteling van de vestingwerken in Groningen, haalde Pierre Cuypers in 1878 de poort naar het Rijksmuseum in Amsterdam. Aan de andere zijde van de Herepoort staat de Bergpoort uit Deventer. Foto: 15 febr. 2016. Auteur: Ronn. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International licentie.

Binnenfront van de Herepoort, 1876. Vervaardiger: Fr. Jul. von Kolkow. Bon: Groninger Archieven, Prov. Gron. Oudheidkundige Comissie. ID: NL-GnGRA_1173_100_66.

In de tijd van burgmeester J. Tuin betuigt (1957) deze veel steun om de poort terug te krijgen naar Groningen. Hij vindt het Hereplein echter ongeschikt en zegt dat de poort beter gebruikt kan worden als toegang tot het museumcomplex dat aan het Martinikerkhof gebouwd zal worden. Het museum komt daar echter nooit en de poort ‘wordt weer in een lade geschoven’ [6].

Er zijn in Groningen (net als in Deventer) meerdere initiatieven geweest om de (restanten van de poort terug te halen. Onder andere in 1933, 1957, 1988 en 2005 is dit geprobeerd. Het Hereplein bleek als doorgaande route echter ongeschikt om de poort te herplaatsen en bovendien zou met de sloop bij het Rijksmuseum ook de Bergpoort van Deventer gesloopt moeten worden. In 1991 geeft de directeur van het Rijksmuseum aan dat de poort nooit terug zal komen, ook omdat de poorten als triomfboog in samenhang en binnen de rest van de brokken in de tuin een tuinarchitectonisch en bouwkundig geheel vormen [5]. De poort is zo geconserveerd, dat er zelfs centrale verwarming is aangebracht om beschadiging bij extreme weersinvloeden in de winter tegen te gaan [3].

Nog een poging om de poort terug te halen
Op 1 mei 1979 schijft een leerling van de John F. Kennedyschool in Groningen een brief naar de gemeente Amsterdam. Nog veel meer brieven volgen van Groninger scholieren die een actiegroep hebben opgericht om de Herepoort naar Groningen terug te krijgen.

De verbouwing van het Rijksmuseum is klaar en er gaan weer stemmen op om de poort terug te halen. Tijdens de verbouwing van het Rijksmuseum lopen bezoekers door de Herepoort naar de Philipsvleugel. Maar na de heropening gaat het publiek via de nieuwe hoofdingang naar binnen en zal de poort er doelloos bij staan in de tuin. Haal hem dan maar terug naar Groningen, vindt de vorige burgemeester, Jacques Wallage. Maar bij het Rijksmuseum willen ze er niets van weten.

In 1885 is het front van de Groninger poort samen met dat van de Deventer Buiten-Bergpoort opgebouwd bij het Rijksmuseum, als voorbeelden van de bouwhistorie van Nederland. Als een siamese tweeling staan de sierfronten van de twee 17e eeuwse stadspoorten daar ruggelings tegen elkaar. Ook vanuit Deventer zijn er herhaaldelijk pogingen gedaan om de poort terug te halen. Maar de kansen lijken definitief verkeken. Beide poorten zijn een onlosmakelijk onderdeel geworden van de museumtuin, die in het kader van de verbouwing ook gerenoveerd zal worden in de geest van Cuypers.

Wil burgemeester Peter Rehwinkel toch niet een allerlaatste poging ondernemen om de Herepoort terug te halen naar Groningen? Nee, hij voelt er niets voor deze oude kwestie opnieuw op te rakelen. Rehwinkel: "Is het niet leuker om een 'nieuw' voorwerp uit het Rijksmuseum te kiezen voor de provincie Groningen?" Eerder laat ook het gemeentebestuur van Groningen weten dat het niet gewenst is om met monumenten te gaan slepen. Liever steekt het geld en energie in het erfgoed dat nog wel in de stad staat [9].

Heerepoort, Groningen, zicht op stadspoort buitenzijde in plantsoen. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Auteur: onbekend. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International licentie.

De kloostermoppen links zijn de restanten van de Herepoort uit 1470. Bron: RTV-Noord [7].

Archeologen vinden een restant van de Herepoort
Door de werkzaamheden van Enexis, het vervangen van oude gasleidingen, is men in april 2021 gestuit op restanten van de Herepoort. Archeloog Michiel Huisman van de Antea Group heeft een en ander onderzocht en het kan niet anders of het moeten restanten zijn van de vroegere Herepoort op deze plaats.

Er bestaan namelijk preciese beschrijvingen waar de poort heeft gestaan. Het is ook duidelijk dat het hier om kloostermoppen gaat, wat er op duidt dat de poort ook is vergroot. Het zal de Herepoort zijn van rond 1470. Het betreft hier dus de tweede versie van de poort. Daarvoor heeft de poort op de kruising van de Herestraat met het Zuiderdiep gestaan.

Alles is deels op camera en op schaal vastgelegd. Het blijkt dat alleen een gedeelte van de muur zichtbaar is geworden. De rest loopt nog een flink stuk onder het trottoir door en blijft verborgen. De nieuwe gasbuizen worden er overheen gelegd en vervolgens is het gat reeds weer dichtgegooid [7].

Filmpje over de gevonden restanten van de Herepoort in april 2021: [8]